Wolontariat – definicja, rodzaje i geneza

Wolontariat to dobrowolna, bezpłatna i świadoma praca na rzecz innych osób, organizacji pozarządowych, a także rozmaitych instytucji działających w różnych obszarach społecznych. Wolontariuszem może zostać każdy, bez względu na wiek, wykształcenie czy doświadczenie. Nadrzędnym celem wolontariatu jest niesienie pomocy potrzebującym, rozwiązywanie problemów społecznych oraz kształtowanie postaw obywatelskich.

Definicja i zakres pojęciowy wolontariatu

Pojęcie wolontariatu pojawiło się w Polsce stosunkowo niedawno, bo dopiero w latach 90. XX wieku, wraz z rozwojem organizacji pozarządowych. Wcześniej działalność społeczna określana była mianem filantropii, dobroczynności czy pracy społecznej. Wolontariat jest pojęciem szerszym, które obejmuje nie tylko bezpośrednią pomoc osobom potrzebującym, ale również działania na rzecz organizacji, instytucji, społeczności lokalnych czy środowiska naturalnego.

Warto przeczytać: Dlaczego warto pomagać?

Zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z 2003 roku, wolontariuszem jest osoba, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na rzecz organizacji pozarządowych, podmiotów kościelnych, administracji publicznej oraz jednostek organizacyjnych podległych administracji publicznej lub nadzorowanych przez nią. Ustawa reguluje też kwestie związane z porozumieniem wolontariackim, ubezpieczeniem wolontariusza czy zwrotem kosztów związanych z wykonywaną pracą.

Wolontariat opiera się na kluczowych wartościach, takich jak:

• dobrowolność – wolontariusz samodzielnie podejmuje decyzję o podjęciu działań,
• bezpłatność – wolontariusz nie otrzymuje wynagrodzenia za swoją pracę,
• świadomość – wolontariusz jest świadomy swojej roli i odpowiedzialności,
• systematyczność – zaangażowanie wolontariusza ma najczęściej charakter regularny.

Podejmowane przez wolontariuszy działania mają na celu szeroko rozumiane dobro wspólne. Dzięki ich pracy organizacje społeczne, instytucje publiczne oraz osoby prywatne otrzymują wsparcie i pomoc w realizacji swoich zadań.

Rodzaje wolontariatu

Wolontariat może przybierać różnorodne formy, w zależności od potrzeb odbiorców, predyspozycji i możliwości wolontariuszy oraz charakteru organizacji.

• Wolontariat akcyjny – udział w jednorazowych, krótkoterminowych przedsięwzięciach, np. zbiórkach charytatywnych, imprezach sportowych czy kulturalnych. Nie wymaga specjalistycznego przygotowania.
• Wolontariat stały – systematyczna, długoterminowa współpraca wolontariusza z daną organizacją. Najczęściej wiąże się z koniecznością przeszkolenia i podpisania porozumienia wolontariackiego.
• Wolontariat pracowniczy – zaangażowanie pracowników firm w działania społeczne. Pracodawca wspiera wolontariat poprzez m.in. delegowanie pracowników w godzinach pracy czy przekazywanie pomocy rzeczowej. Stanowi element społecznej odpowiedzialności biznesu.
• E-wolontariat – działania wykonywane zdalnie za pośrednictwem Internetu, np. tłumaczenia, projektowanie graficzne, prowadzenie mediów społecznościowych organizacji.
• Wolontariat międzynarodowy – wyjazdy zagraniczne w celu realizacji projektów społecznych. Umożliwia poznanie innej kultury, doskonalenie języków obcych oraz zdobycie doświadczenia w środowisku międzynarodowym.

Wybór formy wolontariatu zależy od indywidualnych potrzeb i możliwości wolontariusza. Zaangażowanie może mieć charakter indywidualny lub grupowy, doraźny lub systematyczny, a jego zakres może obejmować niemal każdą dziedzinę życia społecznego.

Geneza i rozwój wolontariatu w Polsce

Idea bezinteresownej pomocy innym ma w Polsce długą tradycję. Już w średniowieczu działały bractwa miłosierdzia, zajmujące się wspieraniem ubogich i chorych. W okresie zaborów prężnie rozwijały się różnorodne organizacje społeczne o charakterze samopomocowym, patriotycznym czy kulturalno-oświatowym.

Warto przeczytać: Czego uczy pomaganie innym?

W dwudziestoleciu międzywojennym Polska słynęła z aktywności społecznej obywateli. Działały liczne organizacje charytatywne, takie jak PCK czy Caritas, a także stowarzyszenia kobiece, młodzieżowe, zawodowe i kombatanckie. Wolontariat kojarzony był wówczas z pracą społeczną czy filantropią.

W czasach PRL-u organizacje społeczne zostały poddane kontroli państwa. Powstały wówczas masowe stowarzyszenia, jak ZSMP, ZHP czy TPPR, silnie ideologicznie związane z władzą. Autentyczna działalność wolontariacka przetrwała głównie przy parafiach i duszpasterstwach.

Rozwój wolontariatu w obecnym rozumieniu tego słowa rozpoczął się wraz z transformacją ustrojową w latach 90. XX wieku. Powstały wówczas liczne fundacje i stowarzyszenia, które stanowiły odpowiedź na problemy społeczne związane z wprowadzaniem gospodarki rynkowej. W 1993 roku, z inicjatywy BORIS, powstało w Warszawie Centrum Wolontariatu. Jego celem była promocja i rozwój wolontariatu w Polsce. Z biegiem lat podobne centra zaczęły powstawać w innych miastach.

Uchwalona w 2003 roku Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie usankcjonowała status prawny wolontariusza. Określiła ona m.in. obowiązki organizacji względem wolontariuszy, kwestię ubezpieczenia czy zwrotu kosztów. Ustawa dała impuls do dynamicznego rozwoju wolontariatu.

Obecnie w Polsce działa ok. 100 tysięcy organizacji pozarządowych, z których zdecydowana większość współpracuje z wolontariuszami. Szacuje się, że wolontariat jest drugą pod względem popularności (po darowiznach) formą wspierania trzeciego sektora. Według badań, co trzeci Polak deklaruje, że w ciągu ostatniego roku poświęcił swój czas na dobrowolną i nieodpłatną pracę na rzecz innych. Najwięcej wolontariuszy angażuje się w działania charytatywne, edukacyjne, ekologiczne oraz w pomoc społeczną.

Korzyści i koszty pracy wolontariackiej

Zaangażowanie w wolontariat wiąże się z wieloma korzyściami dla samych wolontariuszy, m.in.:

• zdobywanie nowych umiejętności i doświadczeń,
• rozwijanie zainteresowań i pasji,
• nawiązywanie nowych znajomości,
• poczucie bycia potrzebnym i pomaganie innym,
• satysfakcja z pokonywania własnych ograniczeń,
• możliwość sprawdzenia się w nowych rolach,
• wzmocnienie poczucia własnej wartości.

Wolontariat jest też szansą na zdobycie doświadczenia zawodowego, co bywa ważne zwłaszcza dla ludzi młodych, wchodzących na rynek pracy. Udział w projektach międzynarodowych pozwala dodatkowo na doskonalenie znajomości języków obcych i poznawanie innych kultur.

Warto przeczytać: Dlaczego lubię pomagać? O naszych motywacjach

Praca wolontariacka niesie ze sobą również pewne koszty, do których można zaliczyć:

• konieczność poświęcenia czasu i energii,
• ponoszenie kosztów dojazdu do miejsca pracy,
• ryzyko wypalenia, zmęczenia psychicznego,
• możliwość wystąpienia konfliktów interpersonalnych,
• poczucie braku wdzięczności ze strony innych.

Warto jednak podkreślić, że dla zdecydowanej większości wolontariuszy satysfakcja i korzyści ze służby innym przewyższają ewentualne trudności. Badania pokazują, że osoby angażujące się w wolontariat są zdrowsze, bardziej zadowolone z życia i rzadziej cierpią na depresję niż pozostała część społeczeństwa.

Motywy podejmowania pracy wolontariackiej

• Motywacja autoteliczna – chęć niesienia bezinteresownej pomocy innym, poświęcania się dla dobra wspólnego. Wynika z potrzeby serca, życzliwości wobec ludzi, empatii.
• Motywacja allocentryczna – pragnienie zmiany na lepsze sytuacji innych osób, grup czy społeczności. Wiąże się z potrzebą bycia pożytecznym, wspierania słabszych, walki z niesprawiedliwością.
• Motywacja egocentryczna – chęć zaspokojenia własnych potrzeb, np. zdobycia nowych umiejętności, doświadczenia zawodowego, nawiązania kontaktów czy spędzenia wolnego czasu w ciekawy sposób.
• Motywacja ideologiczna – dążenie do wprowadzenia określonych zmian społecznych, politycznych czy środowiskowych. Wiąże się z potrzebą działania zgodnie z wyznawanymi wartościami, realizacji ważnych celów.
• Motywacja afiliacyjna – potrzeba przynależności do grupy, nawiązywania relacji z ludźmi o podobnych zainteresowaniach i poglądach.

W praktyce motywy zaangażowania w wolontariat często się ze sobą łączą i wzajemnie uzupełniają. Początkowo dominować mogą pobudki egocentryczne, z czasem zastępowane przez motywację autoteliczną. Dla wielu wolontariuszy ważna jest możliwość realizacji własnych pasji i zainteresowań w połączeniu z niesieniem pomocy innym.

Warto przeczytać: Pomaganie innym może być ciężarem. Co wtedy?

Niezależnie od motywacji wolontariat jest szkołą charakteru, wyrabiającą wrażliwość społeczną i rozwijającą poczucie odpowiedzialności za dobro wspólne. Uczy empatii, otwartości i współpracy w zespole. Pozwala przełamywać stereotypy i rozumieć potrzeby innych. Kształtuje postawy obywatelskie oparte na solidarności, wzajemnym szacunku i zaufaniu. Umacnia więzi społeczne i buduje kapitał społeczny.

Obszary działań wolontariackich

Wolontariusze działają niemal we wszystkich sferach życia społecznego. Główne obszary aktywności wolontariackiej to:

• pomoc społeczna – wsparcie osób ubogich, chorych, starszych, niepełnosprawnych, bezdomnych, uzależnionych, opuszczonych dzieci, uchodźców, ofiar przemocy i klęsk żywiołowych;
• ochrona zdrowia – pomoc w szpitalach, hospicjach, domach pomocy społecznej, wsparcie w profilaktyce i promocji zdrowego stylu życia;
• edukacja i wychowanie – prowadzenie zajęć pozalekcyjnych, organizacja wypoczynku dla dzieci, pomoc w świetlicach środowiskowych i socjoterapeutycznych, działalność w organizacjach harcerskich;
• kultura i sztuka – zaangażowanie w organizację imprez i festiwali, prowadzenie amatorskich zespołów artystycznych, pomoc w muzeach, galeriach, bibliotekach;
• sport, turystyka, rekreacja – organizacja i obsługa wydarzeń sportowych i turystycznych, prowadzenie klubów i sekcji sportowych, szkolenie dzieci i młodzieży;
• ekologia i ochrona zwierząt – udział w akcjach na rzecz ochrony środowiska, edukacja ekologiczna, wolontariat w schroniskach dla zwierząt;
• ratownictwo i ochrona ludności – działalność w ochotniczych strażach pożarnych, GOPR, WOPR, udział w akcjach ratunkowych i prewencyjnych;
• prawa człowieka i aktywność obywatelska – monitorowanie wyborów, przejrzystości działania władz publicznych, przeciwdziałanie dyskryminacji i wykluczeniu społecznemu;
• współpraca międzynarodowa – udział w międzynarodowej wymianie wolontariuszy, wspieranie działań na rzecz krajów rozwijających się, pomoc humanitarna.

Działania podejmowane przez wolontariuszy są niezwykle zróżnicowane i wielokierunkowe. Odpowiadają na realne potrzeby społeczne, uzupełniają luki w systemie pomocy instytucjonalnej, są źródłem innowacji społecznych. Dzięki zaangażowaniu wolontariuszy możliwa jest realizacja wielu cennych inicjatyw, na które brakuje środków publicznych.

Wolontariat stanowi integralną część społeczeństwa obywatelskiego. Jest wyrazem troski obywateli o dobro wspólne i przejawem ich współodpowiedzialności za losy wspólnoty. Ma ogromne znaczenie w budowaniu kapitału społecznego opartego na więziach międzyludzkich, normach wzajemności i zaufaniu. Przeciwdziała atomizacji społeczeństwa, wzmacnia poczucie solidarności i sprawczości obywateli. Należy doceniać rolę wolontariuszy i stwarzać odpowiednie warunki do ich działania.